Uxue Alberdirekin solasaldia I/II: FIL Guadalajara, musika eta errebeldia

FIL Guadalajaran egindako ‘Literatura, música y rebeldía’ solasaldian, Uxue Alberdi idazleari galdetu zioten ‘Jenisjoplin’ eleberriaren inguruan. Bere nerabezaroa zegoela oinarrituta erantzun zuen. Kontatu zuen, Mexikoko nazioarteko liburu azoka ezagun hartan, nolakoa zen gaztetan ezagutu zuen Euskal Herria, eta zer nolako gaiek sortu zioten gaurdaino dirauen galdera sorta. Izan ere, galderen bueltan ibiltzea gustatzen zaion idazlea da Alberdi, ez erantzun borobilak ematen dituena. Eztabaida ekartzen du mahai gainera.

-Nolakoa izan da Mexikon egindako egonaldia?

-Oso interesgarria izan da, eta intensoa. Programazio ofizialeko hiru solasalditan parte hartu dut. Bat, ‘Literatura, música y rebeldía’, Mariño González idazle mexikarrarekin; beste bat, ‘Los lectores presentan: Jenisjoplin’, bertako lau irakurlerekin egindakoa, horiek ere idazleak eta kazetariak. Beraien irakurketen gainean aritu ginen, liburuaz arreta eman zienaren inguruan; ‘Ecos de la FIL’ programaren baitakoa izan zen hirugarrena. Tala herriko institutura joan nintzen bertako gaztetxoekin hitz egitera liburuaren eta literaturaren inguruan.

Bestalde, hiru aurkezpen ere egin ditut liburu azokaren egitarau horretatik kanpo. Julián Herbert idazlearekin batera, Impronta liburu-denda eta argitaletxean. Gandhi liburu-dendan, Claudia Cabrera ‘Transito’ libruaren itzultzailearekin batera, bion esperientziak partekatu genituen. Yael Weiss idazlearekin ere egin nuen ‘Jenisjoplin’-en inguruko elkarrizketa saioa. Eta gainera, 15tik gora elkarrizketa, bertako hedabideetarako.

-Desberdina izan da, orain arteko esperientziekin alderatuta?

-Niretzat ez zen arrotza egiten ari nintzena, beste hizkuntza batean egiten ari nintzela albo batera utzita. Desberdina zena irakurlea zen. Nik euskal komunitatearentzat idazten dut, irakurle euskaldunarentzat. Itzulpenak ematen dizuna da hau, beste geografia batetik eta beste garai batetik irakurria izateko aukera. Ondorioz, liburuarekiko begirada aldatzen zaizu eta hori oso interesgarria da. Idazle moduan konfiantza ematen dizu.

Hitz egin dut beste idazle euskaldun batzuekin honen inguruan, eta iruditzen zait badaukagula konplexu barneratu bat. Pentsatzen dugu ‘gure txokorako’ ondo idazten dugula, gure komunitatearentzako balio dutela testuek, baina kosta egiten zaigu lan horiek non-nahirako balio ahal dutela ere ikustea. Beste literatur sistema batera joateak, horrelako azoka batera, adibidez, ikusarazten dizu idazlea zarela beste idazleen artean. Zure liburua beste milakaren artean dagoela, eta dialogatzen duela beste liburu guztiekin. Zentzu horretan, indargarria da.

FIL Guadalajarako nire parte hartzea anekdotikoagoa izango zela uste nuen, baina oso arrunta izan da zentzurik onenean: oso ondo hartu naute, irakurle dezente hurbildu.  Konturatzen zara zuk zure lekutik sortzen duzula, baina proposatzen duzun horrek elkarrizketa sortu dezakela beste edozein kulturatako edozein irakurlerekin.

-Unibertsaltasunetik begiratua izan zaitezkela zure indibidualtasunetik.

-Exotikoaren txokoan kokatzen gaituzte maiz. Euskara ez da hizkuntza heldutzat hartzen, edozer adierazteko eta kontatzeko hizkuntzatzat, eta ondorioz, askotan, sortzaile euskaldunak ere ez gaituzte tratatzen heldutzat. Hizkuntza hegemoniko batera itzultzen zaituztenean izaten duzu sentsazioa deskubritu zaituztela. Kolonialismotik Amerikarekin eta amerikarrekin egin zen bezala. Baziren, eta gu ere bagara.

‘Kontrako eztarritik’ liburuaren itzulpenarekin, adibidez, asko harritu dira bertsolaritzatik pentsatu ahal izan dudalako matxismoa bezalako gai unibertsalaren inguruan. Pentsatuz, bezala: Zer ekarriko duzu berri tradiziotik datorren bertsolaritzatik? Homologorik ez duena, gainera, hizkuntza hegemonikoen artean? Guk badakigu, baina uste dut ez dela autoestimu kontu bat. Begirada kontua da.

Guk badakigu gurearekin egin behar dugula aurrera, nola begiratuko diguten jakinda ere. ‘Hor konpon!’ pentsatu eta aurrera eginten duzu, bazarela jakinda. Uste dut, horregatik ematen duela indarra zuretik eta zureari uko egin gabe beste nazioarteko planoan funtziona dezakezula ikusteak.

-Leku horretatik idazteak eragiten du istorioan?

-Hertzetako istorioak hertzetatik kontatu behar dira. Badaude bizipenak erdigunetik ezin direnak izan, ezta kontatu ere. Beti zentroan daudenak oso gutxi dira, eta beste periferietako (hizkuntza/sexualitate/genero…) kontakizunak entzutea oso interesgarria da. Azken finean, hizkuntza ez hegemoniko batetik ahal zara ibili kontatzen klase ekonomikoari edo arrazari dagokionez, oso boteretik gertu dagoen zerbait. Eta oso hertzeko istorio bat kontatu daiteke hizkuntza hegemoniko batean.

Adibidez, Herbertekin hitz egin nuen, eta lehen aipatu bezala. Bere liburuetako bat da ‘Canción de tumba’. Bertan kontatzen du nolakoa izan den prostituta baten seme bezala haztea, besteak beste. Iruditzen zait beste zapalkuntzekiko sensibilidadea lantzen laguntzen dizula nolabaiteko zapalkundea bizitzeak.

-‘Jennisjoplin’-en gaztelaniazko itzulpena harrera ona ari da izaten, eta ‘Dendaostekoak’ liburuaren itzulpena ere kaleratuko du Consonni etxeak 2022aren hasieran.

-‘Trastienda’ otsailean plazaratuko da, bai. Oso garrantzitsua da Consonni egiten ari den lana. Ez da bakarrik euskal testuak, eta batez ere emakumeenak, gaztelaniara itzultzea, baizik eta lana nola eta zergatik egiten duten; itzultzen dituzten obrek osatzen duten kontestua eta lan horren atzean dagoen zentzua dira klabeak. Modu askotara egin daitezke itzulpenak hizkuntza gutxitu batetik hegemonikora.

Nik baloratzen dut ematen dioten kontestua, hau da, esatea itzulpen bat dela, jatorriz euskaraz argitaratua dela azaltzea. Eta eszepzioa ez izatea. Orain dela urte batzuk arte oso liburu gutxi itzuli dira euskaratik. Ondorioz, izen bat edo bik gainditu dituzte mugak. Orain, elkarren ondoan jarrita itzulitako lanak, elkarri argia egiten diotela iruditzen zait, herri honetako gorputz eta diskursoen irudi anitz eta errealistagoa sortuz. Gainera, Maria Mur editorea (Jenisjoplin) eta Reikiavik-eko Iruña Iriarte (Kontrako eztarritik), euskaldunak dira. Kontzientzia batekin egitea itzulpen lana garrantzitsua iruditzen zait, erabaki askok janzten dutelako itzulpena.

-Nazioarteko literatura euskarara ekartzearen aberasgarritasuna argi geratu da azken urtetan, eta norabide horretan lan handia egin da. Literatura euskaldunaren nazioartekotzearen garaia al da orain?

-Bat, bi, hiru ahotsek ezin dute errepresentatu herri bat, kultura bat, historia kolektibo bat. Hainbat ahots daude bizirik gure literatur sisteman eta esango nuke badaudela kalitatezko testuak beren burua errepresentatu dezaketenak.

Yásnaya Elena Aguilar-en hitzaldi batean egon nintzen Guadalajaran. Mixe hizkuntzan idazten du. Nik nahi nuke bere lana euskaraz irakurri. Horregatik, argi dut itzulpenaren ateak bi aldetara egon behar duela zabalik, eta aldi berean, nondik nora itzultzen ari garen ere argi izan behar dugula uste dut, horrek ze aukera eta ze arrisku sortzen dizkigun ere argi izateko. Literatur-sistema berrietara iristearekin batera sortu daitezke aukera berri erakargarriak. Sistema bakoitzak dauzka bere neurri eta baliabideak. Abantaila eta desabantailak. Norberak bere ardatza non duen argi izan behar du; nik euskaran dut.